____
DE SPIRITUALITEIT VAN VANDANA SHIVA
door: Catharina J.M. Halkes
prakriti - tegenstellingen - vrouwelijk principe - ecofeminisme - radicale immanentie - bevolkingspolitiek
Uit de lectuur van diverse van haar boeken en artikelen treedt Vandana Shiva je tegemoet als een boeiende persoonlijkheid met vele facetten. En ze fascineert nog meer wanneer we de diverse beslissingen, die ze in haar leven genomen heeft, tot ons laten doordringen. Vanuit haar vertrouwde natuurlijke omgeving en maatschappelijk milieu heeft ze de stap gezet naar de universiteit in de stad, om een gespecialiseerde studie te beginnen en een wetenschappelijke carrière op te bouwen. Daaraan maakte ze bewust een einde, toen ze tot andere inzichten was gekomen. Door haar blijvende contacten met haar oude streekgenoten ontdekte ze de kwalijke en destructieve effecten van de wetenschap, die ze beheerste. Het zegt veel van haar radicaliteit en integriteit dat ze op haar schreden terug kwam en zich liet inspireren door de vrouwen van haar land en regio, om zich constructief en op haar eigen wijze in te zetten voor het behoud van het natuurlijke leefmilieu in haar land.
Ze komt op me over als een gedreven vrouw, die haar grote kennis en intellect inzet voor een gezonde ecologie. Daarbij kijkt ze verder dan haar eigen regio en land. Diepgaand analyseert ze de industrialisatie, de technologie en de economie om die vervolgens kristalhelder te problematiseren.
Prakriti
Mij is gevraagd over de spiritualiteit van Shiva te schrijven. Dat wil ik graag doen, want ik bewonder haar zeer. Maar het is niet eenvoudig. Want spiritualiteit is een veelgelaagd begrip, dat vóór onze eeuw nauwelijks gebruikt werd, terwijl het nu te pas en te onpas gehanteerd wordt.
Dit begrip hoort aanvankelijk thuis in de wereld van geloof en godsdienst en dan nog vooral in de katholieke kerk. Daar was men aanvankelijk meer vertrouwd met het begrip 'vroomheid', dat oorspronkelijk te maken had met sterkte, kracht. Denk aan "dat ik doch vroom mach blijven" uit de zesde strofe van het Wilhelmus; en uit Valerius' Gedenckklanck: "Berg-op-Zoom, houdt u vroom ..." Maar in onze eeuw kreeg dit woord meer de kleur van kwezelarij. De betekenis verschoof van braaf naar wereldvreemd.
Spiritualiteit is van een andere herkomst. Het woord hangt samen met 'spiritus', geest. Het wijst op een geesteshouding, een levenshouding die iemand bezielt en inspireert, van waaruit iemand leeft en werkt. Het is de geestkracht die een mens vervult, in beweging brengt en op de been houdt. Door mee te gaan met die kracht en te luisteren naar die geest is het mogelijk de diepste dimensie van het leven te ervaren en zinvol te leven. Op deze wijze wordt je leven, nu en in de toekomst, heilzaam voor jezelf en anderen. Spiritualiteit tilt daarom een mens op om over zichzelf heen te kijken, hem in een grotere ruimte te zetten en hem perspectief te geven. En tegelijkertijd om de grond van het menselijk bestaan te peilen, de diepte èn de hoogte ervan te beseffen.
Vandana Shiva leeft vanuit een dergelijk bezield bestaan. Zij is een gedreven vrouw vanuit haar geloofde overtuiging die leeft in de Indiase kosmologie dat de wereld wordt voortgebracht en hernieuwd door het dialectische spel van schepping en vernietiging, samenhang en desintegratie. De spanning tussen deze tegenstrevende krachten van waaruit beweging ontstaat wordt afgeschilderd als de eerste verschijning van dynamische energie (Shakti). Alle bestaan komt voort uit deze primordiale energie die de substantie is van alles en alles doortrekt. De manifestatie van deze machtige energie wordt natuur genoemd (Prakriti). Daarom is de natuur, zowel bezield als niet-bezield, een uitdrukking van Shakti, het vrouwelijke en scheppende beginsel van de kosmos. In verbinding met het mannelijke principe (Perusha) schept Prakriti de wereld.
Terwijl het Westerse denken een dichotomie aanbrengt tussen man en vrouw, tussen persoon en natuur, is er in de Indiase kosmologie een diep besef van een dualiteit-in-eenheid tussen de mens als man en vrouw èn tussen mens en natuur. Elke vorm van schepping draagt het teken van verscheidenheid binnen een éénmakend principe. Dit zicht op de werkelijkheid, op de schepping, is de basis van het ecologisch denken en handelen van India. Mens en natuur horen tot eenzelfde organische zijnsorde.
Dit 'vrouwelijk' principe, Prakriti, is geen abstracte categorie, maar een concreet alledaags uitgangspunt, dat zich als volgt manifesteert:
- als creativiteit, activiteit, produktiviteit
- als diversiteit in vormen
- als onderlinge verbondenheid in alle relaties van zijnden, inclusief de mens
- als continuïteit tussen mens en natuur
- als heiligheid van het leven in de natuur
Tegenstellingen
Het behoeft nauwelijks gezegd te worden, hoezeer deze zienswijze op het hele bestaan radicaal verschilt van de Westerse manier van denken, vooral na de 16e eeuw. Toen ontstond er in het denken van Bacon, Descartes en andere invloedrijke figuren een onoverbrugbare kloof tussen mens en natuur. De natuur was er ten dienste van de mens. Zij moest veroverd worden door de mens en haar organische geheimen prijs geven. Zij werd verkracht als een vrouwelijk symbool. Ze was niet langer Moeder Aarde, maar werd tot een slavin gemaakt (Bacon). Waar het op aankwam was het denken, de ratio. Al het andere zijn, het lichaam, de zintuigen, de emoties, maar ook de hele natuur was daarvan afhankelijk en was daaraan onderworpen. De natuur werd slechts omgeving, uitbreiding en hulpbron van de mens, die zich 'meester en bezitter van de natuur' beschouwde (Descartes).
Wanneer we nu de gevolgen van deze Westerse zienswijze op een rijtje zetten, parallel aan de vijf punten hiervóór, dan komen we tot de volgende karakteristieken:
- de natuur is inert en passief
- ze is uniform en mechanistisch
- ze is te ontleden in fragmenten
- ze is gescheiden van de mens
- ze is inferieur, minderwaardig aan de mens; hij mag haar beheersen en exploiteren.
Niet alleen aan de omgang met de natuur heeft dit Westerse, rationalistische Verlichtingsdenken grote schade aangericht, ook het denken over 'de vrouw', haar waarde en waardigheid, heeft hier fundamenteel onder geleden. Aanvankelijk werden vrouwen juist gerespecteerd om hun organische, cyclische lichaamsbouw, hun capaciteit om nieuw leven te dragen, te baren en te voeden. In die gedachtengang waren vrouwen ook meer verbonden met de natuur. Door de omslag in het Westerse denken deelden vrouwen in het lot van de natuur en werden ze juist om hun organische en cyclische bestaanswijze als minderwaardig aan mannen beschouwd. Zij zouden niet abstract en analyserend kunnen denken en zich laten drijven op hun emoties. Juist om hun lichamelijkheid werden zij minderwaardig geacht en het hele menselijke bestaan werd in scheidslijnen gedacht en als tegenover elkaar:
| lichaam
verstand naar buiten optredend cultuur actief |
- geest
- gevoel - meer naar 'binnen' gericht - natuur - passief |
Het is terecht dat Shiva vanuit haar levensbeschouwing er alles aan wil doen deze scheidingen ongedaan te maken door de opposities te integreren in een nieuwe, boeiende en veelzijdige werkelijkheid.
Vrouwelijk principe
Vrouwen in India hebben in de voorste linies gestaan van de ecologische strijd om hun land en water te beschermen. Zij hebben zich ingezet om de natuur te blijven beschouwen en te behouden als Prakriti, de levende kracht die het leven ondersteunt.
Shiva legt uit dat dit vrouwelijk principe niet is gebaseerd op de eigen aard van de vrouw die tegenover die van mannen staat. Want daarmee zouden we terug zijn in het mannelijk-patriarchale denken van tegenstelling en uitsluiting, waarin vrouwen passief zouden zijn en mannen actief en creatief, die daardoor over vrouwen moeten heersen.
Neen, Prakriti, het vrouwelijk principe, moet meer gezien worden als de levenskracht van de natuur, die zich voortzet in de levenskracht van mannen en vrouwen. Zij gaat in de zijnsorde eraan vooraf en doordringt alles wat leeft. Shiva noemt haar het vrouwelijk principe omdat ze in de natuur en vrouwen de "producers of life" ziet.
Constateren dat vrouwen en de natuur intens met elkaar geassocieerd worden, is geen revolutionaire bewering. Precies in deze veronderstelling werden beide gedomineerd. Juist daarom zijn vrouwen zo vaak het slachtoffer geworden van een Westers ontwikkelingsdenken en -handelen. Zij blijven echter niet enkel als slachtoffer spreken, maar worden uitgedaagd om vanuit hun overlevingsstrategie en hun diepe ervaringskennis van de natuur nieuwe, creatieve wegen te wijzen, die tot behoud van de natuur leiden. Na hun marginalisering door het Westerse denken blijkt nu dat vrouwen in de marge een bron van genezende kracht zijn voor de ziekmakende Westerse denkwijze.
Shiva verzet zich hevig tegen de op 'gender' gebaseerde ideologie, die zich fundeert op elkaars uitsluiting en vasthoudt aan sociaal en cultureel gevormde beelden van man en vrouw. Ook zij gaat, evenals ik zelf, uit van een feminisme dat ten diepste een kritiek is op onze bestaande Westerse cultuur. Als het goed is levert feminisme een bijdrage aan vrouwen zowel als aan mannen. In deze, niet op gender gebouwde filosofie is het vrouwelijk principe niet exclusief belichaamd in vrouwen, maar is het het principe van activiteit en creativiteit in de natuur, in vrouwen en in mannen. Het herwinnen van het vrouwelijk principe is aldus geassocieerd met de niet-patriarchale, niet door gender belaste categorie van "creatieve macht in vredelievende vorm" (Tagore).
Dit is de denkwereld van Shiva. Van daaruit leeft en handelt zij. Om dit denken te realiseren schrijft en strijdt zij, omdat ze gelooft dat dit perspectief de mensheid kan genezen zowel wanneer zij in de positie van slachtoffer verkeert of als overheerser optreedt. Het herstel van het vrouwelijk principe is een antwoord op velerlei vormen van overheersing en onteigening, niet alleen van vrouwen, maar ook van de natuur en van niet-Westerse culturen. Het houdt ecologisch herstel in, de bevrijding van de natuur, de bevrijding van vrouwen en evenzeer die van mannen, die voor hun dominantie over de natuur en vrouwen hun eigen menselijkheid opgeofferd hebben.
Het herstel van het vrouwelijk principe is gebaseerd op inclusiviteit. Het betekent een herstel in de natuur, in mannen en vrouwen van creatieve vormen van zijn en van waarneming, door de natuur te zien als produktief en actief. Voor mannen houdt het een oriëntatie in op actie en activiteit om samenlevingen te scheppen waarin het leven versterkt wordt en niet verzwakt en bedreigd. Het vrouwelijk principe, deze creativiteit, sterft zowel in vrouwen als in mannen als in de natuur, wanneer mannelijk geweld en agressie het model worden van activiteit en vrouwen en de natuur tot passieve objecten van geweld gemaakt worden.
Ecofeminisme
Shiva ziet dan ook niets in het Westerse feminisme dat al te vaak niets meer is dan een onkritische strijd van vrouwen om dezelfde rechten en posities te krijgen als mannen en om hun leven en optreden te imiteren. Zo blijven we gevangen binnen het systeem. Juist door er afstand van te nemen zien en ervaren we scherper waar het om gaat. Ons waarnemen, aanvoelen, denken en handelen moeten radicaal veranderen: vanuit respect voor het organische leven van alledag zouden we niet langer scheidend moeten denken. Het kan pas goed komen met het Westerse denken, het Westerse feminisme en de Westerse ecologie, als we inzien hoe hecht deze alledrie met elkaar verbonden zijn.
Immers milieumaatregelen worden meestal louter uit eigenbelang van mens en economie getroffen, en zelden uit een onbaatzuchtig respect en eerbied voor de natuur. Alleen al hierom zou het feminisme zich moeten verdiepen en verbreden tot een ecofeminisme, dat bezorgd is voor al wat groeit en leeft en zich keert tegen elke vorm van suprematie en geweld. Ecofeminisme oriënteert zich op verbondenheid en heelheid, op integratie van theorie en praktijk. Het bevestigt de eigen kracht en integriteit van alle leven. Een ecofeministisch perspectief stelt de behoefte aan een nieuwe kosmologie en een nieuwe antropologie voorop, die erkennen dat het leven in de natuur (inclusief menselijke wezens) wordt gehandhaafd door middel van samenwerking, wederkerige zorg en liefde. Alleen op deze manier zijn we in staat om de verscheidenheid van alle levensvormen, inclusief hun culturele expressies te respecteren en te behouden, als de ware bronnen van ons welzijn en geluk. Het besef van onderlinge afhankelijkheid en verwevenheid leidt tot het weer ontdekken van de spirituele dimensie van het leven.
Nu heeft spiritualiteit een waaier van betekenissen, zoals ik al eerder schreef. Voor Shiva gaat het niet om een traditioneel godsdienstige spiritualiteit, maar om de eenmakende en levengevende kracht in alle leven, die de oppositie tussen geest en materie, tussen transcendentie en immanentie overstijgt en afschaft. Voor Shiva is er slechts immanentie. Maar deze is niet inert. Er is geen passieve materie zonder subjectiviteit, leven en geest. De geest leeft juist in alles en vooral in onze zintuiglijke ervaring. Omdat we zelf met onze lichamen het materiële niet kunnen scheiden van het spirituele. Het spirituele is de liefde zonder welke geen leven kan bloeien.
Radicale immanentie
De ecologische relevantie van deze nadruk op spiritualiteit ligt in het terugwinnen van het besef van de heiligheid van het leven, omdat het leven op aarde slechts behouden kan blijven als mensen beginnen alle levensvormen als heilig te beschouwen en ze als zodanig te respecteren. Voor Shiva is dat radicale immanentie, maar wel gevulde en betekenisvolle immanentie die vraagt om het leven te vieren, te heiligen en te behoeden voor vernietiging.
Voor Shiva is spiritualiteit de kwaliteit van het leven zelf. Ze is niet gelokaliseerd in een buitenwereldlijke godheid, niet in transcendentie, maar in het leven van elke dag, in ons werk, in de dingen die ons omgeven, kortom in onze immanentie, in ons zijn in de wereld. Juist doordat dit ons heilig moet zijn dient het ook op gezette tijden gevierd te worden in rituelen, in dans en gezang. Aldus vieren we onze afhankelijkheid van Moeder Aarde. Heeft het technische en scheidende denken de onttovering van de natuur bevorderd, nù is de tijd aangebroken haar weer te betoveren, tot bekoring te brengen. Shiva verzet zich dan ook tegen de hedendaagse modieuze trend van velen, voor wie onze kapitalistische samenleving met haar vrije markt te 'plat' geworden is, om allerlei Oosterse mystieke gebruiken naar het Westen te halen, en aanhanger van New Age te worden. Deze gebruiken raken verwaterd omdat ze uit hun context gehaald worden en in het Westen niet verankerd kunnen worden in de bestaande structuren van denken en handelen. Bovendien hebben ze, àls ze al positief werken, hoogstens persoonlijke waarde voor een individu en niet voor een gemeenschap. Maar Derde Wereldvrouwen beschouwen de aarde zelf als een levend wezen dat de overleving van henzelf en van al hun medeschepselen garandeert. Zij hebben ontzag voor de heiligheid, de onaantastbaarheid van de aarde, vieren deze ook en verzetten zich tegen de transformatie ervan in dood materiaal voor industrialisering en de produktie van koopwaar. Daarom respecteren ze zowel de verscheidenheid van de natuur als de grenzen ervan die niet geschonden kunnen worden, willen mensen kunnen overleven.
Het is dit soort 'materialisme', deze immanentie, geworteld in het bestaan van alledag, dat de basis is van Shiva's positie, die zowel ecofeministisch is als spiritueel. Voor haar is het vrouwelijk principe de bron van haar spiritualiteit, die echter niet 'vergeestelijkt' is, maar die uiteindelijk ook een sterk politieke gedrevenheid kenmerkt.
Bevolkingspolitiek
Een goede politiek behoort zorg te hebben voor alle levensterreinen van de mensen en er beleid voor te ontwikkelen. In hun boek Ecofeminism passen Maria Mies (een Duitse feministische sociologe) en Vandana Shiva hun ecofeministische uitgangspunten toe op een veelheid aan maatschappelijke kwesties. Het is opvallend en indrukwekkend te zien hoezeer hun ecofeministische spiritualiteit consequenties heeft voor vrijwel alle levensterreinen. Hun denken staat zo haaks op het Westerse denken dat alles anders zou moeten.
Het zou in dit bestek te ver voeren om op al die onderwerpen in te gaan. Maar één uitzondering wil ik maken, namelijk voor hun behandeling van de bevolkingspolitiek. Na een scherpe beschrijving en afwijzing van de hedendaagse biotechnologie besluiten de auteurs hun boek met het hoofdstuk 'Towards a new ecology of reproduction'. Daarin houden ze een pleidooi voor de samenhang van het leven en van de sociale context. Juist die samenhang moet weer beleefd worden in plaats van de vermeende en volgehouden tegenstellingen tussen mensen en het milieu, tussen het individu en de maatschappij, tussen produktie en reproduktie, tussen seksualiteit en voortplanting.
Vanuit het concept van emancipatie en individuele vrijheid, waarin ieder meent recht te hebben op de bevrediging van al zijn of haar behoeften, in een groeiende welvaart, verdwijnt de samenhang en daarmee het algemene welzijn van de mensheid en de natuur.
Beide auteurs zijn ervan overtuigd dat het geen zin heeft alle problemen geïsoleerd, de een na de ander, aan te pakken. Zij beklemtonen juist dat we de problemen die ons bezighouden alleen kunnen oplossen, wanneer we ze zien in hun onderling verband. De samenwerking tussen Mies en Shiva bij het schrijven van dit boek, brengt het verband tussen Noord en Zuid tot uitdrukking.
De integriteit van de natuur, van de kosmos, maar ook van het menselijk lichaam is bij het probleem van de overbevolking weer uitgangspunt en richtsnoer. Als de welvaart van het Westen blijft oprukken, sterft de natuur. Het is onaanvaardbaar en een ontkenning van de menselijke waardigheid, vooral van die van vrouwen, dat de Westerse politiek de overbevolking als een van de meest acute problemen voorstelt en vrouwen in de Derde Wereldlanden dwingt tot sterilisatie, abortus en het innemen van contraceptiva, maar tegelijkertijd het aantal auto's, de 'auto-bevolking' in het eigen werelddeel, wèl laat toenemen.
Overbevolking is geen eenduidig begrip. Nu wordt het als argument gebruikt voor dwingende maatregelen. Maar het zou ons moeten aanmoedigen ons vertrouwen te laten herleven in het goede contact van vrouwen met de natuur, en met hun eigen ervaringsweten wat betreft hun vruchtbaarheid. Er zou een nieuwe waardering moeten groeien van man-vrouw-relaties, zowel naar hun vorm, als naar hun inhoud. Ik citeer: "Als mannen en vrouwen hun seksuele verkeer beginnen te begrijpen als een zorgzame en liefhebbende wisselwerking met de natuur, met zichzelf en hun partners, dan zullen zij ook in staat zijn methoden te vinden voor geboorte-regulering, die vrouwen niet schaden. Een dergelijke liefdevolle en zorgzame relatie zou tot een nieuw verstaan van seksualiteit leiden - niet als een zelfzuchtige, agressieve 'drift', maar als de menselijke capaciteit om in verbinding te leven met onszelf, met elkaar en, daarin opgenomen, met de aarde en al haar bewoners."
De conclusie van deze bijdrage moet zijn dat Shiva een moedige en bijna profetische vrouw is, die de volle consequentie van haar levensovertuiging en geloof in de heiligheid van het leven op zich neemt en in woord en geschrift daarvan uiting geeft.
Naschrift
1. Ik ben in deze bijdrage dicht bij de geschriften van Vandana Shiva gebleven om het profiel van haar spiritualiteit zo zuiver mogelijk te tekenen. Ik weet niet eens of zijzelf wel over 'haar' spiritualiteit zou willen spreken. Maar naar mijn overtuiging is een dergelijk leven en handelen op basis van een geloven in de levenwekkende heiligheid van de natuur en van alle leven zeker te karakteriseren als gedragen door spiritualiteit.
Met opzet heb ik Shiva's teksten niet onderbroken en de aandacht ervoor afgeleid door commentaar mijnerzijds. Dat zou een discussie betekenen tussen Noord en Zuid en daarover gaat het nu niet. Ik ben diep onder de indruk van haar persoon en haar werk. En bij een andere gelegenheid zal ik wel eens de kans hebben om in een dialoog met haar, mijn vragen aan haar te stellen.
Deze zouden twee aspecten bevatten:
a) Over het 'vrouwelijk' principe, waarbij ik nu vrouwelijk tussen aanhalingstekens zet. Want in het Westen zijn vrouwen bang geworden om dit woord massief te gebruiken, omdat we eeuwenlang op dit 'ewig Weibliche' zijn vastgelegd.
b) Over de volgehouden immanentie waarvan Shiva overtuigd is. Zij wijst de dimensie van de transcendentie van de hand en dit kan ik haar niet nadoen. Voor mij is er wèl sprake van een boven alles uitstijgende Bron, Levenskracht die we God noemen, die zowel in al het levende aanwezig is, maar ook dit te boven gaat en oorzaak is van al wat leeft. En die bovendien als een Tegenover in mijn leven functioneert, in een levenwekkende, maar ook kritische liefde. De goddelijke geest in ons, tussen ons en in al wat leeft is voor mij het symbool daarvan.
2. Doordat ik met opzet dicht bij Shiva's tekst ben gebleven, heb ik nogal wat aan haar teksten ontleend, ze vertaald, geparafraseerd in eigen woorden, soms ook letterlijk geciteerd. Omdat een tekst met alsmaar aanhalingstekens en noten onprettig leest, laat ik hieronder de titels van de twee boeken volgen, waarvan ik gebruik gemaakt heb. Ook geef ik de gedeelten aan waaruit ik vooral geput heb.
- Vandana Shiva, Staying Alive: Women, Ecology and Development, Zed Books, London, 1989. Introductie en de hoofdstukken 1, 2, 3 en 7.
- Maria Mies en Vandana Shiva, Ecofeminism, Fernwood publications, 1993. Introductie en de hoofdstukken 11, 12, 19 en 20.
* *
*
Verder naar het volgende hoofdstuk >>
<< Terug naar het begin van dit hoofdstuk.
Naar de inhoudsopgave van het boek.
Shiva: 'Onze dieren zijn ons heilig'
Reacties graag naar: jpsmit@xs4all.nl
_